Wetenschappelijke naam

Felis margarita.
De toevoeging “margarita”, komt van de onderzoeker/generaal Margueritte. Deze nam in 1855 deel aan een expeditie in de Sahara en was de eerste Europeaan die een exemplaar van de zandkat ving.

Uiterlijk

De zandkat moet zien te overleven in een extreme leefomgeving, de woestijn. Zijn lichaam heeft zich hierop goed aangepast.

Allereerst is de vacht van de zandkat opvallend bleek, met de typische camouflage van dieren die in een woestijnomgeving leven. Tussen de tenen en op de voetzolen is een dichte, donkere vacht waarmee het dier beschermd is en met gemak door heet zand kan lopen. Hierdoor kunnen ze ook op zand lopen zonder weg te zakken, waardoor hun voetafdrukken bijna onzichtbaar zijn.

In de noordelijke gebieden van zijn verspreidingsgebied kan de wintervacht van de zandkat zeer dicht en lang zijn met een zachte, wollige ondervacht, waardoor de kat veel groter lijkt.

• Vacht:
  • Opvallend licht; zandkleurig tot okergeel van kleur met vage strepen;
  • De buik is, net als de nek/borst, wit;
  • Flanken, schouders en voorhoofd zijn grijzig gekleurd;
  • Jonge zandkatten worden geboren met een duidelijk bruin gestreepte vacht die na verloop van tijd vervaagt.
• Kop:
  • Kruin en gezicht zijn licht zandkleurig gemarkeerd met vaag gedefinieerde strepen;
  • Opvallend breed en plat;
  • Het gezicht vertoont een donkere, roodachtige streep die vanuit de ooghoeken over de wangen naar achteren loopt;
  • De beharing op de wangen is wit;
  • De oren zijn groot en spits die ver uit elkaar staan en laag op het hoofd liggen. De achterkant van de oren is geelbruin aan de basis en soms zwart aan de punt, en de oren zijn vanaf de kruin naar buiten gericht;
  • De binnenkant van de oren wordt beschermd tegen zand door dichte, lange witte haren die de opening van de gehoorgang beschermen;
  • De oren kunnen neerwaarts naar de grond gericht worden om ondergrondse geluiden van prooidieren op te pikken.

© TimVickers

• Poten:
  • Relatief kort;
  • Voorzien van harige voetzolen die de poten beschermen tegen de hitte van het woestijnbodem. Daarnaast zorgen ze voor grip in de zanderige leefomgeving. Door deze beharing laat het dier veelal geen voetsporen achter;
  • De voorpoot van de zandkat heeft vijf tenen, terwijl de achterpoot er maar vier heeft;
  • De klauwen zijn niet erg scherp, vanwege het gebrek aan mogelijkheden om ze te slijpen in de woestijn en de graafgewoonten van de zandkat en kunnen in beperkte mate worden ingetrokken;
  • Sommige dieren hebben ringen/dwarsstrepen op de poten.
• Staart:
  • Relatief lange (geringde) staart met donkere punt.

Verspreiding en leefgebied

De in de woestijn levende zandkat moet in extreme temperaturen leven. In de Sahara kunnen de zomertemperaturen variëren van 58°C in de schaduw overdag tot -0,5°C ’s nachts. In het noorden van zijn verspreidingsgebied kan de wintertemperatuur zakken tot -25°C. In deze gebieden is geen sprake van veel prooidieren dus is ook de dichtheid van de zandkat vaak laag. De dichtheid van de soort werd in Israël geschat op 2,9 individuen per 100 km².

Gebied & omgeving:

• Droge zand- en steenwoestijnen van het westelijke gedeelte van de Sahara (Marokko en Algerije tot Noordwest-Tsjaad en Noord-Niger);
• In delen van het Arabische Schiereiland en het oosten van Egypte, Turkmenistan, Oezbekistan en aangrenzende gebieden ten oosten van de Kaspische Zee en Iran en Pakistan;
• Het leefgebied lijkt te ontbreken in het oostelijke gedeelte van de Sahara;
• De zandkat is de enige katachtige die alleen in woestijngebieden leeft.

Hoogte:

• Onbekend.

© A. Sliwa

Territorium

Het leefgebied van de zandkat is extreem met relatief weinig aanwezige prooidieren. Dat betekent dat de zandkat soms flinke afstanden moet afleggen op zoek naar voedsel. Vaak overlappen leefgebieden van mannetjes en vrouwtjes elkaar.

Een onderzoek in Israël toonde aan dat mannetjes overlappende territoria hebben van ongeveer 16 km² en gemiddeld 5,4 km per nacht afleggen. In Marokko werd dit geschat op 275 km² voor 3 vrouwtjes en 319 km² voor 7 mannetjes. Urinemarkering en vocalisaties worden door beide geslachten gebruikt om de sociale organisatie in stand te houden.

Gedrag

© Gregory Breton & Panthera

Zoals de meeste katachtigen leeft de zandkat solitair en is vooral in de nacht actief. Er is wel enige dagelijkse activiteit in Arabië waargenomen, vooral in de winter wanneer de omstandigheden koeler zijn. Overdag leeft het dier veelal ondergronds, veelal in holen. Deze zijn meestal te vinden aan de voet van struiken, maar ook in open gebieden of onder rotsen. Deze holen kunnen meerdere ingangen hebben en door verschillende individuen op verschillende tijdstippen worden gebruikt. Er verblijft dus nooit meer dan één kat tegelijk in hetzelfde hol (met uitzondering van moeder met kittens).

Zandkatten zijn goede gravers en kunnen hun eigen holen graven. Ze bewonen echter ook verlaten holen van woestijnvossen of die van knaagdieren en woestijnegels, die vervolgens worden vergroot. In de Marokkaanse Sahara lijken zandkatten geen holen te gebruiken, maar verschuilen ze zich overdag tussen rotsen of vegetatie.

De zandkat is geen goede klimmer of springer. In Marokko werden ze echter wel waargenomen terwijl ze rustten in vogelnesten in acacia’s. Overigens ligt deze kat wel regelmatig te zonnen op de rotsen; vaak op zijn rug om zo interne warmte af te voeren.

Bij gevaar maakt de zandkat zich heel klein naast rotsen of pollen, of zelfs op kale grond, waar hij onbeweeglijk blijft en daardoor zeer moeilijk te zien is. Hij heeft ook de neiging om ’s nachts zijn ogen te sluiten voor schijnwerpers zodat hij niet zichtbaar is.

De zandkat bedekt zijn uitwerpselen met zand om zo zijn geur te verbloemen.

Voortplanting

Als het vrouwtje krols is, heeft ze een opvallend luide paringskreet. Men denkt dat dit komt doordat een mogelijke partner niet dicht in de buurt is en het anders niet zou horen. Het vrouwtje brengt haar jongen alleen groot. Bij geboorte zijn de kittens erg klein en licht; zo’n 40 gram. Ze groeien echter enorm snel; zo’n 12 gram per dag.

Het lijkt erop dat het sterk aan de leefomgeving ligt wanneer kittens geboren worden. Bijvoorbeeld in de Sahara komen de meeste geboortes voor in de maanden januari-april. Terwijl dit in Saudi Arabië juist vaak in mei-augustus is.

• Draagtijd: gemiddeld 59-67 dagen;
• Aantal jongen: 2-8 kittens maar gemiddeld drie;
• Zelfstandig: na zo’n drie maanden gaan de kittens al met de moeder mee op jacht. Ze zijn zelfstandig na gemiddeld zes tot acht maanden. De dieren zijn seksueel volwassen op een gemiddelde leeftijd van 9-14 maanden.

© Gregory Breton & Panthera

Jacht en dieet

Wanneer een zandkat op jacht gaat (vaak in de avond en nacht) zal hij veelal eerst de tijd nemen om zijn omgeving af te speuren op zoek naar gevaar en prooi. Wanneer het dier echt op zoek gaat naar prooi, lijkt hij haast sluipend over de grond te gaan. Toch kan hij in een sprint, tot 40 kilometer per uur halen. Om aan prooi te komen, moet een zandkat vaak kilometers lopen.

Het lichaam van de zandkat heeft zich aangepast om prooi te vinden in woestijnomgeving. Met zijn uitzonderlijk scherpe gehoor kan hij prooien onder het zand detecteren en snel uitgraven. Als er vlees van grotere prooien over is, verstopt de zandkat dit onder een isolerende laag zand voor latere consumptie.

Hoewel een carnivoor, zal een zandkat ook insecten vangen als het lastig is om aan prooi te komen. Er is gezien dat hij zijn hol verlaat om zich te voeden met zwermende sprinkhanen.

De zandkat kan via zijn prooi aan water komen waardoor hij ver van waterbronnen kan leven. Zijn belangrijkste prooidieren zijn;

• Kleine knaagdieren;
• Hagedissen;
• Insecten;
• Vogels.

Nomaden melden dat zandkatten ook slangenjagers zijn – ze jagen voornamelijk op twee addersoorten door ze hard op de kop te slaan en vervolgens in de nek te bijten om ze te doden.

Zandkatten zelf worden belaagd door slangen, grote uilen, jakhalzen, vossen en wolven.

kitten zandkat, © Gregory Breton Panthera

Status

IUCN Rode Lijst: Least concern (niet bedreigd). Het is een diersoort die nog niet echt goed onderzocht is, mede doordat zijn leefgebied erg extreem is wat onderzoek bemoeilijkt. Hierdoor zijn ook aantallen niet inzichtelijk. De soort wordt vaak omschreven als zeldzaam en komt in lage dichtheden voor.

CITES Appendix: II. Dat betekent dat er (gereguleerd) gehandeld mag worden in dit dier. In veel landen waar het dier leeft, is jacht op de zandkat verboden.

Geschat aantal: 27.000. Voor het emiraat Abu Dhabi wordt het aantal volwassen exemplaren geschat op minder dan 250, en men denkt dat de populaties Arabische zandkatten in hun hele verspreidingsgebied afnemen.

Bedreiging

• Aantasting van de natuurlijke omgeving van de zandkat. Een tekort aan woestijngebied waar de zandkat zou kunnen leven lijkt niet zo’n probleem te zijn. Wel wordt de natuurlijke omgeving van de zandkat door mensen gebruikt en aangetast. De zandkat kan dan bijvoorbeeld geen prooien meer vinden;
• Lokale jacht- en honden die jacht maken op de zandkat. De zandkat zelf is een gemakkelijke prooi om te bejagen omdat hij overdag vaak en graag ligt te “zonnen” op de rotsen;
• Ze komen met regelmaat terecht in vallen die voor andere roofdieren zijn uitgezet, of vergiftigd, of soms doodgeschoten;
• In de vorige eeuw zijn vele zandkatten uit de natuur gehaald omdat mensen hen als huisdier wilden houden.

Een extra bedreiging is de introductie van verwilderde en gedomesticeerde katten. Ze concurreren rechtstreeks met de zandkat om prooi en kunnen ook ziekten overbrengen.

Ondersoorten

Op dit moment worden er twee ondersoorten erkend. Klik hier voor een overzicht.

Fysieke kenmerken

• Lichaamslengte: gemiddeld 39-52 centimeter;
• Staartlengte: gemiddeld 22-31 centimeter;
• Hoogte: gemiddeld 25-30 centimeter;
• Gewicht: gemiddeld 1,35 – 3,4 kilo.

Mannetjes zijn groter en zwaarder dan de vrouwtjes.

• Levensverwachting: ca. 10 jaar. In gevangenschap kunnen ze wel tot 17 jaar worden.

Wil je een spreekbeurt over de zandkat houden?
Klik hier voor ons spreekbeurtmateriaal dat je direct kunt downloaden.

Op YouTube zijn filmpjes van de zandkat te vinden, zoals deze.

Laatst bijgewerkt:
juli 2025